İLUH DERESİ REHABİLİTASYON ÇALIŞMASININ BOYUTLARI
Kentsel dönüşüm uygulamaları, çök amaçlı ve çok yönlü projeler olarak tanımlanmaktadırlar. Dönüşüm projeleri mekânın fiziksel görünüşünü değiştirmekle birlikte, bölgenin toplumsal ve finansal yapısını da etkilemektedirler. İluh deresi ıslah çalışması, bölgede afet riskini ortadan kaldırmayı, aynı zamanda mekânın sosyal, ekonomik ve çevresel koşullarını iyileştirerek, yerel halkın yaşam kalitesini ve refah düzeyini de yükseltmeyi hedeflemektedir. Çalışmanın bu bölümünde İluh deresi ıslah çalışması, kentsel dönüşüm projeleri kapsamında, fiziksel, yasal, ekonomik ve sosyal boyuttan detaylı olarak incelenmektedir. Ancak, kentsel dönüşüm projelerinde, dönüşüm alanı olarak belirlenen bölgenin nitelikleri ve koşulları dikkate alınarak, uygun bir dönüşüm yöntemi belirlemek büyük önem taşımaktadır. İluh deresi kentsel dönüşüm projesi kapsamında, tespit edilen öneri kentsel dönüşüm alanı içerisinde, görülebilecek afet durumlarının neler olabileceği aşağıdaki şekilde belirlenmiştir:
-Taşkına bağlı sel afeti
-Alanın yerleşim yeri itibariyle aluyonel sahada ve Batman Çayı su toplama havzası içerisinden olmasından dolayı taban suyu seviyesine bağlı bina temellinde sıvılaşma neticesinde binaların yan yatma şeklinde yıkılması
-Bölgenin aluvyonel sahada olmasından yerleşme çevresinde oluşacak herhangi bir deprem durumunda zemine bağlı deprem etkilerinin yıkıcı etkisinin fazla olması.
Yukarıda sıralanan doğal felaketlere alınabilecek tedbirler üzerinde yapılan tartışmalarda kentsel dönüşümde kullanılabilecek uygulama biçimleri üzerine alternatifler sunulmuştur. Bu bağlamda, İluh Deresi ve Bölgesi Kentsel Dönüşüm alanında kullanılabilecek uygulama biçimleri aşağıda belirtilmiştir:
-Sağlıklaştırma yoluyla kentsel düzenleme
-Yeniden geliştirme yoluyla kentsel yenileme
-Taşıma yoluyla yeni kent oluşturma
Yukarıda belirtilen öneri uygulama biçimlerinden sağlıklaştırma yoluyla kentsel düzenleme ve yeniden geliştirme yöntemi ile kentsel yenileme işlemleri yapı stokunun kendi içinde değişimini öngörülmüştür.
ÇALIŞMANIN FİZİKSEL BOYUTU
İluh Deresi boyunca kent ile dere sınırları arasındaki mevcut planlama ve tasarım kararlarının irdelenmesi, yeni planlama kararlarının üretilmesi, dere boyunun daha estetik ve fonksiyonel kullanıma yönelik tasarım kararlarının üretilmesi, kentin sahip olduğu doğal ve fiziksel kaynakların uygun kullanımının yanı sıra tarihsel potansiyeller ve kente özgü değerlerin ön plana çıkarılmasına yönelik yaklaşımların yer alması projenin kapsamını oluşturmalıdır. Kent bütününde yeşil ve yaya sürekliliğini sağlamaya yönelik tasarım kararları geliştirilmeli, kentin karmaşık fiziksel dokusuna karşıt mümkün olduğunca net ve dingin mekânlar oluşturulmalıdır. Bu düşünce ile öncelikle bölgenin doğal afetlere karşı korunması, gerekli tedbirlerin alınması, bölgenin fiziksel yenilemesinin yapılması ve sosyal yapı kapasitesinin artması sağlanmalıdır. Aynı zamanda kentsel ekolojik yaşamın vazgeçilmez unsurlarından biri olan İluh Deresi doğal koridorunun yeni kullanım kararları ile ıslah çalışmasının yapılması, alanın kentsel yaşam kalitesinin artırılması hedeflenmelidir.
Çalışmanın fiziksel boyutu incelendiğinde, sağlıklaştırma yoluyla kentsel düzenleme ve yeniden geliştirme yöntemi ile kentsel yenileme işlemleri kapsamında, bölgede sel ve taşkından dolayı meydana gelen hasarları azaltmak ve mevcut alandaki sıvılaşmanın önüne geçebilmek için taban suyu seviyesinin düşürülmesi gerekmektedir. Taban suyu seviyesinin düşürülmesi ile ilgili olarak bölgenin yüksek noktalarında İluh Deresi kıyısında yapılacak park alanları içersinde oluşturulacak havuz taban suyunun bu havuzun içinde toplanabileceği belirtilmiştir. Batman kentini kuzeydoğu-güneybatı ekseninde ikiye bölen İluh Deresi kentin rekreasyon ihtiyacını karşılamak konusunda önemli bir potansiyele sahip bulunmaktadır. Tarihi kent merkezinden başlayarak TPAO tesisleri ile yeni kent merkezi arasında devam eden ve daha sonra Batman Çayı ile birleşen İluh Deresi ve çevresinde ciddi bir planlama çalışması yaparak kentin nefes alması sağlanabilir. Kirliliğe karşı alınacak ciddi önlemlerle ve yeni planlama kararlarıyla Batman kentinin yeşil alan sistematiği yeniden kurgulanabilir. Söz konusu çalışmaların dinamik çalışmalar olması gerektiği vurgulanmakta, ancak, yasaya gör çalışmaların revizesi gerekmektedir. Kentsel dönüşüm için 2006 yılı sel afetinden sonra yapılan ilk ciddi çalışmalar olmalarına rağmen, bu çalışmalar kentsel dönüşüm 4708 sayılı yasa çıkmadan önce yapılmıştır. Başlangıç için iyi ama uygulama için yetersiz bir çalışmadır (66). Batman ili İluh deresi kentsel tasarım ve peyzaj projesi teknik şartnamesi detaylı olarak EK 1’de verilmektedir.
ÇALIŞMANIN YASAL BOYUT
İluh Deresi ve etrafında yer alan mahallelerde yapılacak olan kentsel dönüşüm uygulamalarında uyulması gereken yasa ve yönetmelikler, aşağıda özetlenmektedir:
“Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkındaki Kanun: 16.05.2012 Tarih ve 6306 sayılı karar ile kabul edilmiş olup ve 31 Mayıs 2012 de ResmiGazete’de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir.”
“Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkındaki Kanunun Uygulama Yönetmeliği: 28374 sayılı karar ile 4 Ağustos 2012 de Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir.( Bu Yönetmelik, 16/5/2012 tarihli ve 6306 sayılı Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanunun 3 üncü, 6 ncı ve 8 inci maddelerine dayanılarak hazırlanmıştır).”
“644 sayılı Çevre ve şehircilik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanunun 2. maddesinin birinci fıkrasının (ğ) bendi: kapsamındaki uygulamalara ilişkin her türlü altyapı, katlı ve köprülü kavşak gibi yapıların projelerini yapmak veya yaptırmak, bu alanlarda mülk sahiplerinden altyapı katılım bedellerinin tahsiline ilişkin düzenlemeleri yapmaktır.”
“Gecekondu alanları ile vasfının bozulmasından dolayı orman ve mera dışına çıkarılan alanlara ilişkin iyileştirme, yenileme ve dönüşüm uygulamaları ile afet riski altındaki alanların dönüştürülmesine ilişkin mevzuat ve 775 sayılı Kanun uyarınca ıslah, tasfiye, dönüşüm ve iyileştirme bölgelerinin tespitine, ilanına, program ve öncelik sırasına dair usul ve esasları belirlemektir.”
“Dönüşüm uygulamalarında hak sahipliği, uzlaşma, gerektiğinde acele kamulaştırma, paylı mülkiyete ayırma, birleştirme, finansman düzenlemelerinde bulunma, dönüşüm alanları içindeki gayrimenkullerin değer tespitlerini yapma ve Bakanlıkça belirlenen esaslar ve proje çerçevesinde hak sahipleri ile anlaşmalar sağlama, gerektiğinde yapı ruhsatı ve yapı kullanma izni verme, kat mülkiyeti tesisi, tescili ve imar hakkı transferi ile ilgili iş ve işlemleri yürütmek.”
“5393 sayılı Belediye Kanununun 73 üncü maddesi kapsamındaki uygulamalara ilişkin dönüşüm alanı ilanı ile ilgili iş ve işlemleri yürütmek.”
“Riskli yapılar, İdarece veya müracaatları üzerine lisanslandırılacak üniversiteler, inşaat, jeoloji ve jeofizik mühendisleri odaları ve 29/6/2001 tarihli ve 4708 sayılı Yapı Denetimi Hakkında Kanun uyarınca faaliyet gösteren yapı denetimi kuruluşları ile bu maddenin ikinci ve üçüncü fıkraları çerçevesinde lisanslandırılacak kurum, kuruluş ve şirketlerce tespit edilir. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı riskli yapı tespitine ilişkin faaliyetleri denetleme yetkisine sahiptir.”
İluh Deresi alanındaki kentsel dönüşüm projesi için, yerel yönetimin (Batman Belediyesi) merkezi hükümetle diyaloğa geçmesi ve yasal yetkilerinin belirlenmesi projenin başarılı bir şekilde yürütülebilmesi açısından büyük önem arz etmektedir.
ÇALIŞMANIN SOSYO-EKONOMİK BOYUTU
İluh deresi ve çevre mahallelerin toplumsal ve ekonomik yapısını ortaya çıkarmak amacıyla, kentsel dönüşümden etkilenecek 10 mahallede toplam 882 adet konut anketi ve 127 adet işyeri anketi uygulanmıştır. Konut ve işyeri olmak üzere iki şekilde hazırlanan ve uygulanan anketlerin örnekleri EK 2 ve EK 3 de verilmektedir. Bu mahallelerde yapılan anket sayıları ve dağılımı Tablo 3.2’de verilmektedir.
Konut anketlerin mahalle dağılımı; mahallelerin büyüklükleri ve kentsel dönüşümden etkilenme alanlarına göre belirlenmiştir. Buna göre en çok anketin uygulandığı mahalleler İluh (%18) ve Yeşiltepe (%15) mahalleleri olmuştur. Anketler, o an evde bulunan kişiler tarafından yanıtlanmıştır. Buna göre anketlere yanıt verenlerin çoğunluğunu evin anneleri oluşturmaktadır (%61). Anketler %18,8 oranla baba ve %16,7 oranla çocuk ve %3.5 oranla evin gelini tarafından yanıtlanmıştır. Araştırma kapsamında toplam 127 işyeri ile görüşülmüş ve anket uygulanmıştır. Görüşme yapılan işyerlerinin %27’si Hürriyet, %23’ü ise Kısmet mahallesinde bulunmaktadır.
