İLUH DERESİNİN ISLAH ÇALIŞMASI
Çalışmanın bu bölümünde, Batman ilinde 2 köy ve 12 mahalleden geçen, Batman Çayı'na akan ve daha önce meydana gelen sel ve taşkın olaylarından dolayı can ve mal kayıplarına neden olan, İluh deresi ve bu bölgede yapılan ıslah çalışması detaylı olarak incelenmiştir. İluh Deresi'nde 2006 yılında yaşanan taşma sonucunda, yerleşim alanlarının çoğu selden etkilenmiş ve can kaybı yaşanmıştır. Binaların dere yatağında olması ve niteliksiz malzemelerden yapılması, ayrıca bölgede sel ve taşkın riskinin olması, bu alanda ıslah çalışmalarının uygulanmasını gerekli kılmıştır.
İLUH DERESİNİN MEKANSAL
GELİŞİMİ VE TARİHSEL OLUŞUMU
Batman ilinin en eski kuruluş yeri İluh Mahallesi ve mahallede yer alan İluh Tepesi olmaktadır. Kent, yerleşmenin çekirdeğini oluşturan İluh tepesi etrafında konsantrik halkalar halinde saran konut alanları şeklinde, kuzey ve kuzeydoğuya doğru büyümeye başlamıştır. İluh Tepesi etrafındaki eski doku bugün de mevcuttur. Ancak İluh Deresi’nin sanayi tesislerce sorumsuzca kirletilmesinin de katkısıyla mahalle bir “mezbelelik” görünümündedir.
Batman kent merkezi yerleşmesi test rafineri tesisinin kuruluşunu takiben 1947 yılında kurulan TPAO tesislerine paralel olarak gelişmiştir. Batman yerleşmesi genelinde kentsel alan fonksiyonları çeşitlilik göstermemektedir. Kent makro formunda konut alanları baskın durumda olup konut alanlarının yer seçiminde TPAO (Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı) tesisleri önemli bir etken olmuştur. 1937 yılına kadar köy, 1957 yılına kadar bucak statüsüne sahip olan İluh yerleşmesi 1980’li yıllara kadar aynı merkez etrafında gelişimini sürdürmüştür. Ancak Batman ilçesi 1990 yılında il statüsüne kavuşunca kent İluh’a sığmamıştır. Bunun üzerine kentsel gelişmenin yönlendirilebilmesi amacıyla Turgut Özal Bulvarı aksı gelişme aksı olarak seçilmiştir (Şekil 3.6). Kentsel gelişme halen bu aks üzerinde lineer olarak devam etmektedir.
Kent test rafineri tesisinin kuruluşunu takiben 1954 yılında kurulan TPAO tesislerine paralel olarak gelişmeye başlamıştır. 39 mahalleden oluşan merkez ilçede ilk yerleşim alanı, TPAO tesisleri ve Raman Mahallesi civarında olmuştur. Bundan sonraki kentsel gelişimler yine TPAO tesisleri ve Raman Mahallesi boyunca, kuzeye doğru kaymıştır. Yerleşik alanların kuzeyinde odaklanan Devlet Hastanesi ve Resmi Kurumlar kentin bu aks üzerinde gelişimini sağlamıştır. Kentin büyümeye başladığı 1950 yılında, yakın çevrede önemli toplu yerleşmelerin bulunmadığı camilerin kent içindeki dağılımlarından anlaşılmaktadır. Yerleşmenin il merkezi olması ile idari tesisler Diyarbakır yolu üzerinde konumlanmaya başlamıştır. Bu durumun, kent merkezinin geleneksel konumunu değiştirici etkisi hemen görülmeye başlamış ve Turgut Özal Bulvarı (Diyarbakır Caddesi) üzerinde de ticari birimler görülmeye başlamıştır. Özellikle yeni belediye ve hükümet binalarının tamamlanmasından sonra yeni idari ve perakende ticaret merkezi Diyarbakır Caddesi üzerinde konumlanacaktır. Kent dokusu homojen yapıdadır. Mahalleler sosyal tabakalaşma, dini ve ırksal farklılaşmalar gösteren kopuk üniteler değil, aynı türden kullanışları içeren mahalleler görünümündedir. Batman’ın yakın çevresi tarihi ve değerler yönünden zengin olmasına karşın kent merkezi ve halihazır harita içinde bu türden mimari, tarihi değerlere haiz yapı bulunmamaktadır. TÜPRAŞ’ın yüksek rafineri bacaları ve depolama tankları kenti karakterize eden yapılar olmaktadır.
İluhDeresi Batman’ın güneybatısından batısına doğru uzanarak Batman Çayına bağlanmaktadır. Kentin formunu etkileyen önemli doğal eşiklerden biri olan İluh deresi kenti ikiye bölmektedir. İluh deresinin toplam uzunluğu 15.5 km olup bunun 6.5 km’si Batman Belediyesi Mücavir alanından geçmektedir. Derenin şehir içinden geçen 4 km si kısmen duvarlı kenar yapılmış olup genişliği 10-15 metre arasında olup, kalan kısımlar 15-50 metre arasında tabii dere halindedir. İluh deresi Şekil 3.7’de harita üzerinde gösterilmektedir.
İLUH DERESİNDE KENTSEL DÖNÜŞÜM
UYGULAMASINI GEREKTİREN NEDENLER
Konut ve işyerlerinin Dere yatağındaki niteliksiz, depreme dayanıksız, imara aykırı yapılaşmaları ve bu durumun can ve mal değerlerini tehdit etmesi kentsel dönüşümün en büyük gerekçeleri arasında yer almaktadır. İluh Deresi ve çevresel özellikleri aşağıda verilmektedir:
-Bölge düşük 2 ve 3 katlı niteliksiz, çoğu ruhsatsız ve depreme de dayanıklı olmayan betonarme-yığma-kerpiç yapılardan oluşmaktadır.
-Bölgede halkının büyük bir bölümü düşük gelir grubuna aittir.
-Bölgenin büyük bir kısmında 18. Madde uygulaması yapılmamış olup mülkiyet sorunları yaşanmaktadır.
-Bölgedeki yapıların büyük bir kısmı plana uygun olarak yapılmamış olup kadastral parseller üzerine yapılmıştır.
-Bölgedeki yapılar plansız geliştiği için yol genişlikleri daralıp genişlemekte ve bazı bölgelerde çıkmaz sokaklar bulunmaktadır.
-Yol genişliklerinin yetersiz olması nedeniyle kentsel hizmetlerin kalitesini düşürmektedir.
-Kentsel donatılar (yeşil alanlar, eğitim alanlarında, sağlık tesis alanları, resim kurum alanları ve kentsel altyapı alanları vb.)bölge genelinde yetersiz kalmaktadır.
-Bölgedeki yapıların büyük bir kısmı ruhsatsız ve herhangi bir mimarlık, mühendislik hizmeti alınmadan yapılmıştır.
-Bölgedeki yapılar kerpiç, taş ve betonarme yapılardır.
-Bölgedeki arazi kullanımlarına baktığımızda konut alanları büyük bir yer tutmaktadır.
-Bölgedeki ekonomik faaliyetler ticaret, inşaat ve kent çeperlerinde geçimlik tarım ve hayvancılık yapılmaktadır.
Ayrıca, İluh deresi yaz aylarında kurumakta ve kışın ise 150 m3/sn’lik bir debiyle akmaktadır ve buda, sel ve taşkın olaylarına neden olmaktadır. Batman ilinde 31.10.2006-02.11.2006 tarihleri arasında aşırı sağanak yağmurlardan sonra; Batı Raman ve Raman dağlarından gelen çamurlu sular, dere yatağının taşması sonucu yıkıma yol açmıştır (Şekil 3.8). Selden dolayı 8’i çocuk 3’ü erişkin 11 kişi hayatını kaybetmiştir. Sel sonrası dönemde İnsanların çoğu selden etkilenmeyen bölgelerdeki akrabalarının yanına yerleşmiştir. Evsiz kalan kişilerin bir bölümü ise belediyeye ait konuk evi, merkez kapalı spor salonu ve çocuk yuvasına yerleştirilmiştir. Selden doğrudan etkilenen mahalleler İluh deresinin komşuluğunda bulunan Bayındır Mahallesi, Petrol Mahallesi, Kısmet Mahallesi, 19 Mayıs Mahallesi, Çay Mahallesi, Yeşiltepe Mahallesi, İluh Mahallesi, Huzur Mahallesi, Hürriyet Mahallesi, Karşıyaka Mahallesi ve Petrolkent Mahallesi’dir. Etkilenen toplam nüfus yaklaşık 78.000 kadardır. Su baskını ve Deprem afetlerinden etkilenme riski olan bu bölgenin dere yatağında olması ile buradaki yapılaşmanın niteliksiz ve ruhsatsız olmaları dikkate alındığında kentsel dönüşüm yapılması kaçınılmaz gözükmektedir.
